به مناسبت نهم شهریورماه، روز ملی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و در گفتگو با مدیر گروه محیط زیست دانشگاه اردکان: همه ما یک سفیر برای حیات وحش

- سرکارعالی مهمترین علل کاهش و در معرض انقراض بودن یوزپلنگ آسیایی را در چه مواردی می دانید؟
بسیاری از گونه‌ها به ویژه گونه‌های در معرض خطری مانند یوزها ابعاد جمعیتی بسیار کوچک‌تری از حداقل یا کمینه توصیه‌شده دارند. حداقل جمعیت زیست‌پذیر یعنی حداقل تعداد افرادی که بتوانند در هر زیستگاه مشخص به شکلی پایدار به بقای خود ادامه دهند. متاسفانه این یک واقعیت تلخ است که جمعیت‌های کوچک نظیر یوزهای آسیایی به دلیل از دست رفتن تنوع ژنتیکی و تنزل آن به واسطه درون‌آمیزی با خویشاوندان نزدیک، نوسانات جمعیتی و نوسانات زیست‌محیطی و بلایای طبیعی خیلی بیش‌تر از جمعیت‌های بزرگ در معرض خطر انقراض هستند. هنگامی که تراکم جمعیت به پایین‌تر از حد مشخصی می‌رسد، اغلب خیلی سخت هم جفت‌ پیدا می‌کنند. در چنین مواردی، نرخ زادآوری کاهش یافته و تراکم جمعیت هم بالطبع در نتیجه مشکلاتی مثل نسبت نابرابر جنسی نظیر مشکلی که در مناطق تحت حفاظت شهرستان اردکان وجود دارد که تنها ۳ قلاده نر در این مناطق زندگی می‌کنند، کاهش خواهد یافت.
از دیگر عوامل موثر در کاهش جمعیت این گونه، عدم مدیریت مطلوب در بحث حفاظت از آن عمدتا به دلیل گستردگی وسیع قلمرو این گونه و قرار گرفتن بخشی از آن در خارج از محدوده تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست، تلف شدن بخشی از جمعیت در بخش جاده‌ها، فعالیت‌های نظیر معدن کاری و سایر تعرضات به خاطر عدم وجود ضوایط و زیرساخت‌های لازم اشاره نمود. زیستگاه‌های یوز که گستردگی بسیار زیادی دارند و متأسفانه بخشی ازآنها جز مناطق آزاد محسوب می‌شوند، در ایران به علت پیشروی بیابان‌ها و تبدیل شدن بخشی از زمین‌های زیستگاه به زمین‌های کشاورزی و مسکونی شدن بخشی دیگر و همچنین از بین رفتن مراتع توسط دام‌های اهلی و در نتیجه کاهش تعداد آهو و گوزن که از منابع غذایی یوزها هستند کاهش یافته‌است. - جهت معرفی بهتر زیستگاه‌های شهرستان اردکان در این خصوص چه پیشنهاداتی دارید؟
نقش دانشگاه‌ها و مجامع علمی می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد که از طریق انجام مطالعات بیشتر در خصوص این گونه، بررسی شرایط و تعرضات موجود در این مناطق و برگزاری همایش‌ها، کارگا‌ه‌های آموزشی و افزایش آگاهی جوامع محلی محقق می‌شود.

- نقش جوامع محلی در حفاظت از این گونه در معرض انقراض تا چه میزان اهمیت دارد و تشکل‌های مردم نهاد چه نقشی را می‌توانند ایفا کنند؟
پذیرش جوامع محلّی به عنوان ذی‌نفع و شریک به منظور دستیابی به مدیریت پایدار در سال‌های اخیر گسترش چشمگیری داشته است. جوامع محلی اهمیت بسیار زیادی در حفاظت از این گونه و همچنین اثر بخشی طرح‌های اجرا شده در این زمینه دارد. به دلیل اینکه جوامع محلی شناخت کافی از رفتار این گونه نداشته اند، بخشی از تلفات دام و طیور خود را مربوط به آن می‌دانستند که قریب به ۹۹ درصد آن تشخیص اشتباه بود. یوزپلنگ‌ها بر خلاف چهره پر ابهت و گیرایشان، دارای شرایط زیست عجیبی هستند که شناخت آنها می‌تواند نقش بسیار مهمی برای کاهش تعرضات به آنها شود. یکی از عوامل موثر در کاهش جمعیت این گونه، سگ‌های گله هستند. چنانچه مدیریتی در این زمینه و افزایش آگاهی دامداران انجام شود می‌تواند در این زمینه موثر باشد. مدیریت طعمه‌ها و ایجاد مزاحمت کمتر از طرف جوامع محلی اتفاق خوشایندی بود که از طریق پروژه‌های حفاظت از یوز محقق شد و نقش موثری در کمک به افزایش جمعیت گونه یوز داشت.

- اقدامات حفاظتی در این خصوص چه مواردی می باشد و تا چه میزان موفقیت آمیز بوده است؟
تحت حفاظت قرار دادن زیستگاههای این گونه، فنس کشی بخشی از جاده‌های محل گذر این گونه، کمک به حفظ جمعیت طعمه، پایش جمعیت آن و آموزش جوامع محلی و مشارکت سازمان‌های مردم نهاد از جمله اقداماتی است که در زمینه حفاظت از یوزپلنگ انجام شده است که خوشبختانه تا اوایل دهه۹۰ موفقت آمیز نیز بود ولی در دهه ۹۰ به علت برخی مسائل نظیر عدم مدیریت کامل محل تردد این گونه و قرار گرفتن بخش وسیعی از آن در مناطق آزاد، کاهش جمعیت طعمه، خطرات جاده ای و بطور عمده شرایط طبیعی نظیر کوچک بودن جمعیت این گونه و پایین آمدن میزان زادولد تعداد این گونه که در حال حاضر به ۲۳ قلاده در سطج کشور کاهش پیدا کرده است که در منطقه اردکان این تعدادتنها ۳ قلاده نر می باشد که متاسفانه امکان زاد و ولد در این جمعیت به خاطر تک جنسی شدن وجود ندارد.

- بفرمائید به لحاظ عملیاتی، طرح تکثیر در اسارت، تأثیری در جلوگیری از انقراض نسل یوزپلنگ در طبیعت دارد؟
در حال حاضر با توجه به شرایط جمعیتی این گونه و بر اساس نظر کارشناسان، گزینه‌های زیادی وجود ندارد و شاید تنها گزینه موجود برای حفظ جمعیت این گونه، تکثیر در یک محدوده نیمه محصور به صورت نیمه طبیعی می‌باشد. مساله حفاظت از گونه یوز، نیاز به یک برنامه ریزی ملی دارد. با توجه به شرایط گونه و پیشرفت‌هایی که در زمینه علم ژنتیک وجود داشته، ایجاد بانک ژن از گونه‌های نر و ماده موجود در زیستگا‌ه‌های مختلف نیز می تواند قدم مؤثری در حفاظت از این گونه ارزشمند باشد.

- چند سال قبل قرار بود ۳۵ هزار هکتار از پناهگاه حیات وحش دره انجیر برای تکثیر این حیوان در شرایط نیمه اسارت در نظر گرفته شود. سرکارعالی اطلاعی از اجرای این طرح دارید؟
این طرح در بتدای دهه ۹۰ پیشنهاد شد و بر اساس نظر کارشناسان رایزنی‌های گسترده ای انجام شد ولی متاسفانه به علت نبود زیرساخت‌ها و فراهم نشدن شرایط لازم، این طرح متوقف شد.

- مجامع علمی، آموزشی و دانشگاهی چه کمکی می‌توانند در این خصوص انجام دهند؟
افزایش آگاهی میان ذی‌نفعان و جوامع محلی در خصوص یوزپلنگ آسیای، انجام مطالعات بیشتر در جهت راهکارهای موثر در حفظ جمعیت این گونه و همچنین ارائه راهبردهایی در جهت ارتقا شرایط زیستگاه این گونه. روز جهانی یوزپلنگ به ما یادآوری می‌کند که برای این گونه مانند سایر گونه‌های حیات وحش سیاره ما یک تراژدی در حال رخ دادن است و نجات آن بستگی به اقدامات حفاظتی انسان دارد. در این روز همه ما می‌توانیم یک سفیر برای حیات وحش باشیم و به دوستان و اقوام خود در مورد یوز اطلاع رسانی کنیم.
- از اینکه به سؤالات ما پاسخ گفتید متشکریم.